Amsterdam is van oudsher verbonden met het water. De handel aan de grachten heeft de stad tot grote bloei gebracht. Vandaag de dag is deze handel verdwenen, maar de grachten met hun kademuren en kruisende bruggen zijn gelukkig grotendeels behouden gebleven. Een zegen voor de stad omdat zij samen met de magnifieke historische grachtenpanden Amsterdam haar unieke historische karakter geven en geliefd zijn bij bewoners, bezoekers en gebruikers. Niet voor niets behoort de Amsterdamse grachtengordel sinds de zomer van 2010 tot het Unesco werelderfgoed.

De kademuur

De primaire functie van de Amsterdamse kademuren is het keren van grond, zodat er een scheiding ontstaat tussen land en water. De oude kademuurconstructies zoals we die nu nog volop tegenkomen in de stad zijn gemetselde gewichtsmuren op een houten ontlastvloer die is gefundeerd op houten palen. Zowel de houten vloer als de palen staan volledig onder water en het falen van deze delen leidt tot scheurvorming en scheefstand van het metselwerk boven de waterlijn.

Problematiek

Een groot deel van de Amsterdamse kademuren is gebouwd in de negentiende of begin twintigste eeuw. Ze stammen dus uit de tijd van paard en wagen en zijn niet berekend op het huidige gebruik door auto’s en vrachtverkeer. Bovendien heeft het onderhoud van de kademuren de afgelopen decennia te weinig aandacht gehad. Afgelopen decennia werden kademuren pas vernieuwd als schade ten gevolge van een slechte vloer en fundering boven de waterlijn zichtbaar werd. Bovendien werden enkel de bezweken delen vervangen. Deze reactieve en gefragmenteerde vernieuwing is niet meer haalbaar. Veel kademuren naderen het einde van hun levensduur. Steeds vaker worden scheuren boven water zichtbaar en gaan kademuren scheef staan. Een proactieve aanpak is noodzakelijk geworden.

Grootschalige aanpak

De hier beschreven problematiek van veroudering en achterstallig onderhoud geldt niet alleen voor kademuren, maar ook voor de bruggen in Amsterdam. Al met al gaat het om 200 kilometer kademuur en 850 verkeersbruggen: een urgente, kostbare, langdurige en complexe opgave die de stad tot in haar vezels raakt. Maar ook een opgave die absoluut noodzakelijk is om de stad ook in de toekomst veilig, bereikbaar en leefbaar te houden. Een opgave waarbij we het begrip, de medewerking en de actieve inbreng van burgers, bedrijven en bezoekers hard nodig hebben. Een goede verbinding met bewoners en ondernemers is hiervoor essentieel. Net als samenwerking met de markt. Om de opgave met succes te kunnen volbrengen, is vorig jaar het Programma Bruggen en Kademuren opgestart. Het programma stelt zich ten doel de bruggen en kademuren te onderzoeken, bewaken, beperken, versterken en versneld te vernieuwen. Veiligheid en bereikbaarheid zijn daarbij de leidende principes.

Onderzoeken

Allereerst moeten we de kademuren onderzoeken om inzichtelijk te maken wat de vorm en staat van het areaal nu is. Alle bestaande relevante informatie wordt gegeorefereerd en ontsloten. Omdat veel informatie ontbreekt, worden de kades op locatie verder onderzocht. Zo wordt met duikers onder de waterlijn vastgesteld of er constructieve gebreken zijn. Met materiaalonderzoek wordt de degradatie van de constructies vastgesteld, bijvoorbeeld van de houten paalfundering. Ingenieurs stellen op basis van herberekeningen vast of de kade nog constructief veilig is. Geen eenvoudige opgave, omdat de huidige normen en richtlijnen hier niet goed op aansluiten. Daarom wordt er ook een Amsterdams toetskader voor kademuren opgesteld, waarmee kwalitatief en uniform kan worden vastgesteld of de kade constructief veilig is.

Beperken 

Mocht blijken dat de constructieve veiligheid niet op orde is, dan moet er worden gehandeld. In eerste instantie kunnen parkeervakken worden afgesloten. Daarnaast kunnen straten worden afgesloten voor zwaar vrachtverkeer of voor al het gemotoriseerd verkeer. Soms is ook het kappen van bomen noodzakelijk omdat deze dreigen om te vallen vanwege deze slechte kades. Ook zal het vergunningenbeleid voor zwaar verkeer worden aangescherpt om overbelasting te voorkomen.

Versterken

Beperken heeft een enorme impact op de leefbaarheid en bereikbaarheid van de stad en daarom zullen we kademuren ook vaak moeten versterken. Noodconstructies worden in het water geplaatst als tijdelijke ondersteuning. Daarnaast kijken we ook naar levensduurverlengende spoedreparaties. Hiermee kunnen de functies op de kade worden hersteld en wordt tijd gewonnen die nodig is om de vernieuwing voor te bereiden en uit te voeren. Door deformatie van kademuren te monitoren, is te voorkomen dat kademuren onvoorzien bezwijken. Naast de traditionele methode met meetbouten zijn er vele nieuwe technieken voorhanden. Indien de waarde van deze technieken is bewezen en indien wenselijk en haalbaar zullen deze worden toegepast.

Vernieuwen

Versnelling van vernieuwing is noodzakelijk om de achterstalligheid weg te werken. Bij uitvoering van de grootschalige vernieuwing is impact op de omgeving dusdanig groot dat we moeten zorgen dat de stad wel kan blijven functioneren. Met het innovatiepartnerschap kademuren gaat de markt in een vroegtijdig stadium de samenwerking met de gemeente aan om op zoek te gaan naar methoden om sneller en met minder hinder vernieuwing voor te bereiden en te realiseren. Daarnaast wordt een samenwerkingsverband met de markt aangegaan om vooraf vast te stellen welke contractvorm en scope optimaal is voor snelle en haalbare reguliere uitvoering. De problematiek en daaruit voortkomende opgave die Amsterdam kent, is qua vorm niet uniek, wel qua omvang. Door samenwerkingsverbanden met andere gemeentes aan te gaan, kunnen we ervaringen uitwisselen en nieuwe kennis opdoen. Kennisinstituten onderzoeken en valideren nieuwe manieren van onderzoeken, verstevigen, monitoren en vervangen. Binnen het platform Binnenstedelijke Kademuren komen gemeentes, kennisinstituten en de markt samen om te netwerken, kennis uit te wisselen en nieuwe technieken verder te ontwikkelen. Een verbinding tussen overheid, markt en kennisinstituten die essentieel is om deze opgave tot een succesvol einde te brengen.

Kansen

De opgave zal dusdanig groot zijn dat dit veel van de stad vraagt. Adviescommissie ‘Cloo’ heeft het stadsbestuur daarom ook gewaarschuwd dat dit ten koste kan gaan van andere ambities die de stad heeft. Maar de vernieuwingsopgave zal de stad ook een kans bieden deze ambities juist tegemoet te komen of waar te maken. Denk aan energietransitie, verduurzaming, autoluw, reducering van drukte in de stad of logistieke zaken. Kansen die het programma gaat benutten daar waar mogelijk. Kansen die verder zijn verkend tijdens een bijeenkomst begin september 2019 in Pakhuis De Zwijger te Amsterdam.

Martijn Meulblok is technisch manager Programma Bruggen en Kademuren bij de gemeente Amsterdam.